Dr Joseph Selwyn Te Rito - Waipatu Marae
Hei kaikōrero a Joe Te Rito i te hui Wai 262 i te 4 o Hepetema 2006, i tū ai ki te marae o Waipatu ki Heretaunga.
- Tata ki te 31 tau mai i te tukunga o ngā rangatira i te kereme Wai 262 i te 9 o Oketopa 1991.
- Toru tekau tau i muri mai, ka rongo i ngā kōrero a ngā rangatira, a ngā tohunga o aua hui Wai 262
He kairangahau, he mātanga nō te ao mātauranga, he tangata i whakatipungia i ngā rekereke o tōna kuia, o tōna koroua. Ā, he tangata marae a Tākuta Joe Te Rito (o Rongomaiwāhine, Ngāti Kahungunu).
Koia hoki tētahi o ngā kaituku kōrero o Ngāti Kahungunu i tuku kōrero ki te Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi mō te Kēreme Wai 262. Ko te tino kaupapa o tēnei kēreme he whakamana i te whakahirahiratanga o tēnei mea te mātauranga Māori.
Hei tāna ahakoa ngā panonitanga o te ao e noho nei tātou, kotahi tonu tana whakaaro ākī, arā, “me ū tonu ki te whawhai mō ngā kaupapa Māori”.
“I whakangaingoatia e Ranginui Walker tāna pukapuka ki te ingoa, ‘Ka whawhai tonu mātou, āke, āke, āke’. Nāreira, me pērā tonu te Māori, i te mea ki te kore tātou e whawhai, ko tātou tēnā - kei raro e putu ana!
Ahakoa te aha, ngā āhuatanga i pā mai, kei te maranga tātou te Māori. Kua kore tātou e noho ki raro i te kapua o te kūwaretanga, arā, ā tātou tamariki, mokopuna, tātou tonu. Kei te piki tonu ake tātou.”
Mō te koroua nei, he maha ōna wheakoranga, me ngā whakaakoranga kua mau nei i a ia i roto i ngā tau i roto i ngā whawhai mō ngā kaupapa huhua o te ao Māori. Ko ia hoki tētahi o te hunga i kawea te Petihana mō Te Reo Māori ki te Whare Pāremata i te tau 1972 kia whai mana ai te reo Māori puta noa i Aotearoa nei.
“Ko mātou o te Rōpū o Te Reo Māori Society ngā mea i takatakahi i ngā tīriti o te Whanganui-a-Tara, o Porirua ki te kohikohi i ngā waitohu mō te Petihana Reo Māori.
“I riro i a mātou te toru tekau mano waitohu tautoko. Nā reira me whakarongo rā te Kāwanatanga, ka tika, i te mea, nui noa atu ngā tangata i waitohutia te Petihana nei - ehara i ko te Māori anake e tautoko ana i tā mātou inoi kia whakaakona te reo Māori ki ngā kura.
“Ko tēnei tau tonu, te rima tekau o ngā tau o taua Petihana. Nā reira koirā tētahi mea nui, koirā tētahi o ngā taonga nui ki a au nei … ko te reo,” hei tā Te Rito.
He maha tonu ngā hua kua puta mai i te mautanga rawa o te Petihana ki te Whare Pāremata. Ka kitea i ēnei rā tonu kua rerekē haere ngā whakaaro o tauiwi, e āhua aro atu ana ki tō te tirohanga Māori ināianei.
“Ka kitea, ka rongongia i te hunga hautū waka rererangi; ki runga pouaka whakaata hoki; ā, kua whakatūria he rā hararei hei whakanui i a Matariki, e hia mano tāra, kua tukuna ki te ōhanga mō ngā kaupapa Māori i te whakatūtanga o tēnei kaupapa. He rawe!”
Hei tā Joe ko te painga o te ao e noho nei tātou ko te whakawhanaketanga o te ao hangarau hei kapo atu i ngā kōrero tuku iho, ngā wheakoranga o ngā reanga kia mau ai mō ngā reanga whai muri iho, kei ngaro noa hoki.
“Ko tāku i kī ai i mua rā, mā te rangahau rawa e aro mai a tauiwi, koinei te pai o ngā mahi o te Taraipiuna i ngā tau katoa nei. Ahakoa kāore pea nga whakatau i tutuki ki tā rātou i whakaaro ai, ki tā te kaikereme i hiahia ai, ko tetahi mea nui kua hopukina ngā kōrero mai i ngā korokoroua, kuikuiā, kua tuhia ki rō pukapuka, ki reira noho ai. E kore tētahi mōhiotanga e ngaro noa ināianei - kei reira hoki ināianei.
“Me kaha tonu tātou te whakamahi i te hangarau o te Pākehā, ki tā Apirana i kī ai, “E tipu e rea mō ngā rā o tōu ao, ko tō ringa ki te rākau a te Pākehā hei oranga mō tō tinana. Ko te hangarau tērā!
“Ko tō ngākau ki ngā taonga a ō tīpuna hei tikitiki mō tō māhunga; ko tō wairua ki te Atua, nānā nei ngā mea katoa. Engari he āhua uaua i tēnei wā ki te whaiwhai whakapono, i te mea kei te tōia atu ngā hinengaro o tāua te Māori ki ngā kaupapa whakapōrearea o te ao, o te wā.”
“Engari, koirā pea tētahi mea pai o ngā kaupapa pēnei i tēnei, he whakahuihui tonu i ngā whānau. Kāore au e whai Pukamata ana. Ko au tētahi tangata kāore au e pirangi i tērā mea rā. Engari, ki taku mōhio ko tō mātou whānau he mea Pukamata tō mātou.
He pai tērā i te mea hei whakamōhiohio haere ki ngā whakahaere, mēnā kua mate tetahi rānei, he raruraru kei te haere mō tetahi poraka whenua rānei, koira tetahi mea nui - ko te mōhio. Kua mutu te wā o tō mātou noho ki roto i te pōuritanga, i te kūwaretanga. Kei ō tātou ringaringa, matimati ngā mōhiotanga, mātauranga katoa o te ao me te mea ka tāea e tātou te whakamahi.”
Koia hoki pea te whakaakoranga nui o te koroua nei, hei tāna ko te whai i te mātauranga te mea nui, kia aro atu ai ki te huarahi tika mō tātou te Māori.
“Nā reira, ko tāku, me whai tonu tātou i ngā mahi pēnei i te tuku i a tātou tamariki mokopuna ki te mātauranga, kia noho tohunga ai rātou i ngā momo kaupapa katoa, ā, kia whai oranga anō mō rātou me ā rātou ake tamariki mokopuna.”
- I te 9 o Oketopa 1991, toru tekau ma tahi tau ki muri, ka tukuna e ngā rangatira te Kereme Wai 262 ki te Taraipiunara o Waitangi.
- E 25 ngā hui Wai 262 puta noa i Aotearoa mai i te tau 1998 ki te tau 2007.
- Nui ake i te 130 ngā kaikōrero matatau ki ngā taonga me ngā mātauranga Māori i tū i ēnei hui, ko etahi he rangatahi noa i taua wā.
- I tū ēnei hui Wai 262 ki Te Tai Tokerau, ki Tāmaki Makaurau, ki Te Tairāwhiti, ki Waiariki, ki Tākitimu, ki Te Upoko o te Ika me Whakatū.
- Ko TIati Tā Joe Williams te Kaiwhakawā Matua o ngā hui whakamutunga tekau.
Ko Joe Te Rito rāua ko tōna irāmutu, a Josie McClutchie (nō te whānau Te Rito hoki, i te taha o tōna māmā)
The claimants vision and aspiration seeks to restore “te tino rangatiratanga o te Iwi Māori in respect of flora and fauna and all of our taonga.” Taonga being those things and values which we treasure, material, non-material, tangible and intangible.